Podignut je izmedju 1260. i 1268. godine. Spoljna priprata sa zvonikom dozidana je kasnije, najverovatnije sredinom 14. veka. U Sopocanskom pomeniku kralj Uros naziva se prvim ktitorom, sto bi znacilo da postoji i drugi ktitor ovog manastira. U ovom manastiru sahranjeni su Ana Dandolo, Uroseva majka, veliki knez Djordje i sam kralj Uros Prvi. Oslikavanje manastirske crkve zavrseno je pri kraju sedme decenije 13. stoleca. Freske na spoljnjem delu priprate naslikane su posle dve prepravke zvonika, u vreme kralja Dusana. Prva stradanja zadesila su manastir krajem 14. veka, ubrzo posle Kosovske bitke. Obnovljen je sredinom 15. veka, u vreme Despotovine, kada je izvrsena i izvesna izmena, posebno oko utvrdjenja: glavni ulaz je dogradjen i podignuta je jedna kula. U 16. veku sopocanska crkva ostala je bez krova, a priprata je delimicno srusena. Krajem l6. i pocetkom 17. veka manastir je ponovo oziveo; hram je dobio nov krovni prekrivac, a priprata i zvonik su prepravljeni. To je ujedno i vreme generalne obnove manastira. Sopocani su ponovo stradali 1689. godine, kada su Turci zapalili manastirske zgrade i sa crkve skinuli i odneli olovni prekrivac. U takvom stanju manastir je ostao sve do 1926. godine, kada je pocela njegova obnova. Ozidani su poruseni zidovi, svod i kupola, a crkva je prekrivena ceramidom. Obnova crkve i konzervacija fresko-slikarstva nastavljeni su posle Drugog svetskog rata.
Osnova crkve je u obliku jednobrodne gradjevine sa polukruznom apsidom i pripratom na zapadnoj strani. Naos se sastoji od tri traveja, a nad srednjim je podignuta kupola. Uz bocnu stranu priprate postoje dve kapele kao posebne prostorije. Naknadno su zatvoreni prostori izmedju kapela i pevnica, pa jednobrodna gradjevina sa kupolom spolja odaje utisak trobrodne crkve. Svojim spoljasnjim izgledom sopocanska crkva podseca na romanicko arhitektonsko nasledje. Portal i prozori izradjeni su od kamena. Zidana je kvadrima sige i spolja je bila omalterisana. Na osnovu nekih graditeljskih resenja moguce je pretpostaviti da su majstori koji su crkvu gradili bili iz Primorja. Kasnije su dozidani priprata i trospratni zvonik, koji je nekoliko puta prepravljan. U manastirskom kompleksu otkriveni su ostaci i drugih manastirskih zdanja, medju kojima i trpezarija na zapadnoj strani naspram ulaza u crkvu.
Najranije freske u Sopocanima nalaze se u naosu i nastale su krajem sedme decenije 13. stoleca. Svojom monumentalnoscu narocito se istice kompozicija Uspenje Bogorodice, na zapadnom zidu, kao i ciklus Velikih praznika: Raspece Hristovo, Silazak u Ad, Rodjenje, Sretenje i Preobrazenje. Ktitorska kompozicija nalazi se na juznom zidu naosa, pored sarkofaga u kome je bio sahranjen kralj Stefan Uros, Prvi ktitor Sopocana. Na ovoj kompoziciji prikazan je Hristos na prestolu, kome Bogorodica privodi Nemanju, Stefana Prvovencanog i kralja Urosa sa modelom hrama u rukama. Freske u priprati nastale su nesto kasnije i delo su drugog majstora. Ovde su prvi put u nasem slikarstvu ilustrovani Vaseljenski sabori, biblijske price o Josifu, Strasni sud i Stablo Jesejevo.
Posebno je znacajna istorijska kompozicija Smrt kraljice Ane Dandolo, na severnom zidu. Iznad kraljicinog odra stoji njen sin kralj Uros sa svojim sinovima Dragutinom i Milutinom, i ostalim clanovima vladarske porodice. Ispred odra kleci kraljica Jelena, zena kralja Urosa.
Slicnost ove kompozicije sa predstavom Uspenja ocigledna je. Na istocnom zidu jos jednom se pojavljuju clanovi vladarske porodice: Uros Prvi, Jelena i mali sinovi Dragutin i Milutin.
Freske u kapelama su iz kasnijeg perioda. Posebno se istice predstava Smrt Stefana Nemanje, u juznoj kapeli, kao i prenos njegovih mostiju u Studenicu.
U dozidanoj spoljnoj priprati, koja je dosta ostecena, sacuvani su fragmenti fresaka iz sredine 14. veka. Juzno od vrata koja vode u unutrasnjost hrama nalaze se likovi cara Dusana i Jelene, kao i njihovog sina Urosa.
Sopocansko slikarstvo predstavlja najveci umetnicki domet 13. stoleca ne samo u srednjovekovnoj Srbiji, vec i u Evropi.
Manastir Sopocani sa kompleksom Stari Ras, upisan je 1979. godine u listu svetske kulturne i prirodne bastine.
